Bitkisel yağ lambaları

18 yüzyıldan önce ilkel lambalar, geleneksel olarak yapılır ve alevin kalitesini geliştirecek hiçbir denemede bulunulmazdı. Sözü geçen yüzyılda yeni ortaya çıkan ve maddenin değişikliklerini konu alan ilim kimya oldu. Kimyagerler, ilk defa olarak havanın saf bir gaz değil, bir karışım olduğunu ve bu karışımda alevin yanabilmesi için elzem olan oksijenin varlığını ortaya çıkardılar. O zamanın lambalarını yapan ve Avrupa'da tenekecilerle beraber bir lonca oluşturan lambacılar da bu dersten yararlanarak aydınlatma araçlarındaki ilk devrimi gerçekleştirdiler.

Eski çağlardan beri şekline hiç önem verilmeyen lamba fitilini ilk defa olarak yassı bir şerit gibi dokudular. Daha önceki fitiller az çok bükülmüş pamuk elyafından oluşurdu.

Yakıt olarak kullanılan bitkisel yağ, Avrupa'nın kuzey bölgelerinde kolza'dan (bugün yağı mutfakta kullanılan cinsine kanola da deniyor), daha güneyde zeytinden elde edilirdi. Ülkelere göre balinalardan veya besi hayvanlarından elde edilen iç yağı da aydınlatmada kullanılırdı.

Aydınlatmada modern çağı açan yassı fitille çalışan ilk bitkisel yağ lambası 1775 civarında iki değişik ülkede icadedildi:
Fransa ve İsveç...

Fitilin yassı olması, yeterince oksijenin aleve ulaşmasını sağlar ve alev, daha az is yapar, daha randımanlı olur.

Bu modelin başka bir özelliği de, yağ haznesinin, fazla gölge yapmaması için lambanın ayağına yakın bir yerde bulunması. Bu yağ fitilin emme gücüyle aleve kadar yüselemiyeceği için içinde ufak bir pompa vardır, iki parmakla yarı yükseklikteki eşiğe basılarak pompalanır. Bu işlem ykl: her 15 dakikada bir tekrarlanır.

El pompalı lambaEl pompalı lambaL.S.

Solda lampe solaire'in alevi,
sağda moderatör ve
Carcel tipi lambaların alevi
ve uyumlu şişesi
Lampe solaire Carcel tipi lmabaModeratör ve Carcel tipi lambaların şişesi

1782 civarında Argand adlı bir fizikçinin icadı, aydınlatma sanatının ikinci büyük devrimini teşkil eder: Argand'ın getirdiği yenilik, yuvarlak, yani boru şeklinde bir fitil, ve içi boş alevin etrafına yerleştirilen bir cam şişeden ibarettir. Böylece hem bek'in iç ve dışından iki ayrı hava akımı aleve gelir, hem de şişe sayesinde daha güçlü bir çekim elde edilir. Bol oksijen yedirilen alev de böylece daha az is ve koku yapar, ışık randımanı yükselir. Bu tip bek'lere "çift hava akımlı bek" denir. Aynı ilke 19uncu yüzyılın başında havagazı bek'lerine, 1855'lerde de gazyağına uygulanmıştır. 

Çift hava akımlı bitkisel yağ bek'lerinde genellikle basamaklı, daha ender olarak aşağıdan yukarıya doğru hafifçe incelen konik cam şişe kullanılır.

Yağ haznesi daha yukarıda da gördüğümüz gibi gölge yapmaması için alevden uzaklaştırıldı. Yakıtı fitile getirmek için de dğişik teknikler kullanıldı:
-yakıt haznesi bek'e göre yana çekilmiş olan lambalar, İngilizce "Student Lamp" tabir edilir, Fransızcası "Quinquet" (ok.: kenke): 1782'den itibaren;
-Saat mekanizmasıyla hareket eden pompalı lamba: Carcel (ok.: karsel): 1800'den itibaren;
-Kocaman bir yayla basınç altına alınan ve yağı ince borularla fitile çıkarılan moderatör tipi lamba, 1836'dan 20. yy başlarına kadar
 

 

Lampe SolaireLampe Solaire'in şişesi
Lampe Solaire ve şişesi. Neuburger, Londra, 1840'lar. Bu lambanın haznesi alevin hemen altında olduğu için ayağına ışık vermez, genel dekoratif aydınlatmada kullanılır. Çift hava akımlı bek'inde bulunan madeni bir çember sayesinde hava akımı hızlanır ve alevi ona göre hacim kazanır.

Moderatör lambasının özelliği iki anahtarı olması: yuvarlak anahtar, fitilin ayarı için kullanılır. Yassı anahtar ise dişli bir çubuğun aracılığıyla lambanın içindeki yaylı mekanizmanın kurulmasına ve basınç elde etmeye yarar. Bu basınç, en alttaki yağı bir artezyen kuyusundaki gibi fitile kadar çıkarır. Burada yağın bir fıskiye gibi fışkırmasını önlemek için ince borunun içine daha da ince bir tel konur. Bu telin adı "frenleyici" anlamında "moderatör"dür. İki anahtarlı gazyağı bekleriyle karıştırılmamalıdır.

Moderatör tipi bitkisel yağ lambasıModeratör tipi bitkisel yağ lambasıModeratör tipi bitkisel yağ lambası

1830'larda bulunan ve 1920'lere kadar piyasadan kalkmayan moderatör tipi lamba.  Dıştaki kılıf, konserve kutusuna benzer asıl hazneyi içerir. Bu haznede bir yay, meşin bir piston ve dişliler var. Bütün bu mekanizma yağın içinde bulunur.

Bitkisel yağ lambalarının sökülmesi, yani içinin boşaltılması ve temizlenmesi, bir uzman işi. Tamirine gelince, günümüzde içinden çıkabilenler çok ender...

Moderatör L.S. L.S.

1800 yılında Carcel (karsel) tarafından icadedilen bir lamba tipi.

Yağı fitile kadar yükseltmeye yarayan pompa, bir saat mekanizmasına benzeyen bir motör sayesinde çalışıyor. Lambanın genel görünüşünde dikkatimizi çeken ve doğru teşhiste bulunmamızı kolaylaştıran alttaki anahtar deliği.

Pompanın değişik çeşitleri: pistonlu ya da körüklü.Tek veya çift pompalıları oluyor.

Carcel tipi bitkisel yağ lambası L.S. L.S.

Bitkisel yağ lambalarının sökülmesi, yani içinin boşaltılması ve temizlenmesi, bir uzman işi. Tamirine gelince, günümüzde içinden çıkabilenler çok ender... Bu marifetli uzmanların belli başlılarından olan Marpingen'li Alman dostumuz Lothar Spaniol'a lambaların demonte halini gösteren fotoğrafları bizlerle paylaştığı için sonsuz teşekkürler.

[Türkçe anasayfa]
[Lambaları tanıyalım]
[Gazyağı lambaları]
[Havagazı lambaları]
[Benzin ve ispirto lambaları]

[Sözlük]

[Bağlantılar]