Bitkisel yağ lambaları
18 yüzyıldan önce ilkel lambalar, geleneksel olarak yapılır ve alevin kalitesini geliştirecek hiçbir denemede bulunulmazdı. Sözü geçen yüzyılda yeni ortaya çıkan ve maddenin değişikliklerini konu alan ilim kimya oldu. Kimyagerler, ilk defa olarak havanın saf bir gaz değil, bir karışım olduğunu ve bu karışımda alevin yanabilmesi için elzem olan oksijenin varlığını ortaya çıkardılar. O zamanın lambalarını yapan ve Avrupa'da tenekecilerle beraber bir lonca oluşturan lambacılar da bu dersten yararlanarak aydınlatma araçlarındaki ilk devrimi gerçekleştirdiler.
Eski çağlardan beri şekline hiç önem verilmeyen lamba fitilini ilk defa olarak yassı bir şerit gibi dokudular. Daha önceki fitiller az çok bükülmüş pamuk elyafından oluşurdu.
Yakıt olarak kullanılan bitkisel yağ, Avrupa'nın kuzey bölgelerinde kolza'dan (bugün yağı mutfakta kullanılan cinsine kanola da deniyor), daha güneyde zeytinden elde edilirdi. Ülkelere göre balinalardan veya besi hayvanlarından elde edilen iç yağı da aydınlatmada kullanılırdı.
Aydınlatmada modern çağı açan yassı fitille çalışan ilk
bitkisel yağ lambası 1775 civarında iki değişik ülkede icadedildi: Fransa ve İsveç... Fitilin yassı olması, yeterince oksijenin aleve ulaşmasını sağlar ve alev, daha az is yapar, daha randımanlı olur. Bu modelin başka bir özelliği de, yağ haznesinin, fazla gölge yapmaması için lambanın ayağına yakın bir yerde bulunması. Bu yağ fitilin emme gücüyle aleve kadar yüselemiyeceği için içinde ufak bir pompa vardır, iki parmakla yarı yükseklikteki eşiğe basılarak pompalanır. Bu işlem ykl: her 15 dakikada bir tekrarlanır. |
L.S. |
Solda lampe solaire'in alevi, |
1782 civarında Argand adlı bir fizikçinin icadı, aydınlatma sanatının ikinci büyük devrimini teşkil eder: Argand'ın getirdiği yenilik, yuvarlak, yani boru şeklinde bir fitil, ve içi boş alevin etrafına yerleştirilen bir cam şişeden ibarettir. Böylece hem bek'in iç ve dışından iki ayrı hava akımı aleve gelir, hem de şişe sayesinde daha güçlü bir çekim elde edilir. Bol oksijen yedirilen alev de böylece daha az is ve koku yapar, ışık randımanı yükselir. Bu tip bek'lere "çift hava akımlı bek" denir. Aynı ilke 19uncu yüzyılın başında havagazı bek'lerine, 1855'lerde de gazyağına uygulanmıştır. Çift hava akımlı bitkisel yağ bek'lerinde genellikle basamaklı, daha ender olarak aşağıdan yukarıya doğru hafifçe incelen konik cam şişe kullanılır. Yağ haznesi daha yukarıda da gördüğümüz
gibi gölge yapmaması için alevden uzaklaştırıldı. Yakıtı fitile getirmek
için de dğişik teknikler kullanıldı: |
|
Moderatör lambasının özelliği iki anahtarı olması: yuvarlak anahtar, fitilin ayarı için kullanılır. Yassı anahtar ise dişli bir çubuğun aracılığıyla lambanın içindeki yaylı mekanizmanın kurulmasına ve basınç elde etmeye yarar. Bu basınç, en alttaki yağı bir artezyen kuyusundaki gibi fitile kadar çıkarır. Burada yağın bir fıskiye gibi fışkırmasını önlemek için ince borunun içine daha da ince bir tel konur. Bu telin adı "frenleyici" anlamında "moderatör"dür. İki anahtarlı gazyağı bekleriyle karıştırılmamalıdır.
|
1830'larda bulunan ve 1920'lere kadar piyasadan kalkmayan moderatör tipi lamba. Dıştaki kılıf, konserve kutusuna benzer asıl hazneyi içerir. Bu haznede bir yay, meşin bir piston ve dişliler var. Bütün bu mekanizma yağın içinde bulunur. Bitkisel yağ lambalarının sökülmesi, yani içinin boşaltılması ve temizlenmesi, bir uzman işi. Tamirine gelince, günümüzde içinden çıkabilenler çok ender... |
L.S. | L.S. | |
1800 yılında Carcel (karsel) tarafından icadedilen bir lamba tipi. Yağı fitile kadar yükseltmeye yarayan pompa, bir saat mekanizmasına benzeyen bir motör sayesinde çalışıyor. Lambanın genel görünüşünde dikkatimizi çeken ve doğru teşhiste bulunmamızı kolaylaştıran alttaki anahtar deliği. Pompanın değişik çeşitleri: pistonlu ya da körüklü.Tek veya çift pompalıları oluyor. |
L.S. | L.S. | |
Bitkisel yağ lambalarının sökülmesi, yani içinin boşaltılması ve temizlenmesi, bir uzman işi. Tamirine gelince, günümüzde içinden çıkabilenler çok ender... Bu marifetli uzmanların belli başlılarından olan Marpingen'li Alman dostumuz Lothar Spaniol'a lambaların demonte halini gösteren fotoğrafları bizlerle paylaştığı için sonsuz teşekkürler. |
[Türkçe anasayfa]
[Lambaları tanıyalım]
[Gazyağı lambaları]
[Havagazı lambaları]
[Benzin ve ispirto lambaları]
[Sözlük]
[Bağlantılar]